Het is misschien een enge gedachte, maar we zijn niet alleen. We leven zonder het te merken in symbiose met allemaal kleine beestjes. In totaal dragen we in ons lichaam zo’n anderhalve kilo aan micro-organismen met ons mee. Deze micro-organismen zitten voornamelijk in ons spijsverteringskanaal, de darmen en op de huid. Ze spelen een essentiële rol bij onze gezondheid. Veel huid- en andere gezondheidsproblemen hebben een relatie met een verstoring van het microbioom.
Gezondheid
Een gezond microbioom is essentieel voor onze eigen gezondheid. Maar hoe ziet een gezond microbioom er eigenlijk uit? In 2008 is het ‘Human Microbiome Project’ gelanceerd om op verschillende plekken in het lichaam micro-organismen te bestuderen om zo beter de diversiteit van het microbioom in kaart te brengen. De samenstelling van het microbioom verschilt sterk van persoon tot persoon en verschilt ook per lichaamsdeel. In de luchtwegen of op de huid leven andere microben dan in onze darmen. De microben die onder onze oksels leven zijn anders dan die op ons gezicht. Onderzoek heeft aangetoond dat de samenstelling van het microbioom onder andere wordt bepaald door dieet en omgeving, maar ook door erfelijke eigenschappen. Het microbioom beïnvloedt allerlei processen in ons lichaam en bepaalt zo voor een belangrijk deel hoe ons lichaam functioneert. Een verandering in de samenstelling van je huidbacteriën kan bijvoorbeeld leiden tot de huidziekte psoriasis. Ziektes als diabetes, obesitas, depressie en hart- en vaatziekten hebben een relatie met een verstoord darmmicrobioom. Er zijn ook aanwijzingen gevonden dat er een relatie is tussen neurologische aandoeningen zoals multiple sclerose, Alzheimer en Parkinson en een verstoord microbioom (bron: Microbiome Center NL).
Darmen
De darmen spelen een cruciale rol als het gaat om ons microbioom. Hier leven de meeste micro-organismen. Het darmmicrobioom bestaat vooral uit bacteriën. Het aantal darmbacteriën dat inmiddels bekend is, schommelt rond de duizend verschillende soorten per individu. Ze zijn onder meer verantwoordelijk voor de vertering van voedingsstoffen, het fermenteren van vezels en zorgen ervoor dat bepaalde stoffen en energie vrijkomen. Darmbacteriën scheiden onder meer stofjes uit die de zenuwcellen in de darm prikkelen en een signaal naar de hersenen sturen zodat de darmbeweging in gang wordt gezet.
De bacteriën in de darm zijn ook verantwoordelijk voor de productie van metabolieten, stoffen die door de darmwand kunnen worden opgenomen en zo in het lichaam terechtkomen. Een voorbeeld daarvan is de stof butyraat, die ontstaat bij het fermenteren van voedingsvezels. Butyraat is een belangrijke energiebron voor de cellen in de darmwand. Darmbacteriën produceren bovendien vitamine K, een belangrijke stof voor de bloedstolling. En heel belangrijk: de darmbacteriën scheiden als we gegeten hebben stofjes af die het signaal geven aan onze hersenen dat we voldoende gegeten hebben.
Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat de samenstelling van het microbioom in de darmen anders is bij mensen met een bepaalde aandoening, zoals inflammatoire darmziektes, astma, obesitas of diabetes. Bij de ziekte van Crohn bijvoorbeeld komen sommige bacteriestammen veel vaker voor, terwijl andere beschermende bacteriesoorten veel minder aanwezig zijn. Of dat nu de oorzaak of het gevolg is van de ziekte, is nog onbekend. Ook blijkt uit onderzoek dat het gebruik van antibiotica het evenwicht van het darmmicrobioom langdurig kan verstoren. (Bron: Voedingscentrum.nl)
Voeding
Met voeding kun je invloed uitoefenen op de samenstelling van je darmmicrobioom. Een vezelrijk dieet met voldoende groente, fruit, volkorenproducten, noten en peulvruchten stimuleert de aanwezigheid van bacteriën die betrokken zijn bij de fermentatie van voedingsvezels. Dit leidt volgens onderzoekers tot een gezonde samenstelling van het microbioom. Voedingsmiddelen die veel vezels bevatten noemen we prebiotica. Het Voedingscentrum maakt onderscheid tussen onverteerbare en verteerbare vezels. Beide soorten zijn van belang om je darmen in goede gezondheid te houden, maar met name de verteerbare voedingsvezels creëren gunstige omstandigheden voor het microbioom. Die vezels zijn onder andere te vinden in groenten zoals prei, uien en bonen, maar ook in haver, gerst en volkoren pasta, aldus het Voedingscentrum. Probiotica zijn producten zoals yoghurt en melkdrankjes waarin levende bacteriën aanwezig zijn. Probiotica zijn ook verkrijgbaar bij de drogist als pillen, capsules, poeders of drankjes. Deze gezonde bacteriën zouden het microbioom positief kunnen beïnvloeden.
Huid
Net als in de darmen leven ook op onze huid miljarden micro-organismen, die samen het huidmicrobioom vormen. Het microbioom van de huid bestaat uit bacteriën, bacteriofagen, virussen, schimmels, gisten en wat grotere organismen zoals mijten. De huid en het huidmicrobioom leven in symbiose met elkaar. Het grootste deel van de bacteriën die op onze huid leven, bevindt zich op en in de epidermis. Een kleiner deel leeft in de diepere huidlagen van de dermis. In totaal leven er naar schatting 1 tot 1,5 biljoen micro-organismen op het totale oppervlakte van de huid. Op elke cm2 huid leven minstens één miljoen micro-organismen. Het huidmicrobioom bestaat uit vaste en tijdelijke bewoners. De tijdelijke micro-organismen zijn afkomstig uit de omgeving en verdwijnen na een tijdje weer. De vaste bewoners worden gezien als de normale micro-organismen die permanent op onze huid leven. Veel voorkomende ‘gezonde’ micro-organismen op de huid zijn Staphylococcaceae (anaeroob), Streptococcus pyogenes, Corynebacteriaceae en Propionibacteriaceae.
Barrière
De huid en het huidmicrobioom vormen samen een belangrijke barrière voor schadelijke micro-organismen van buitenaf. Een gezond huidmicrobioom beschermt ons tegen huidreacties, allergieën en ontstekingen. “Micro-organismen creëren een fysische barrière tegen schadelijke stoffen van buiten, remmen schadelijke bacteriën en zorgen voor de juiste zuurgraad van de huid”, vertelt Lavienja Schreurs. Zij is hoofd productontwikkeling bij cosmeticamerk Vavin. Ze heeft zich de laatste jaren verdiept in het huidmicrobioom en geeft er ook cursussen over. “De micro-organismen op onze huid ondersteunen ons immuunsysteem, ze stimuleren de immuunresponse om te reageren op ziekmakende indringers. Kortom: ze versterken de natuurlijke weerstand van de huid.” De menselijke huidcellen en de micro-organismen leven in balans met elkaar. De micro-organismen zien de huid als voedingsbron en eten dode huidcellen, talg, zweet en huidlipiden. Lavienja Schreurs: “Deze voedingsbronnen worden door de micro-organismen bewerkt en omgezet naar nuttige zuren en peptides. Op deze manier verwijderen zij al het afval en houden ze onze huid ‘schoon’.”
Balans
Het microbioom van de huid vormt samen een gemeenschap die voedsel met elkaar deelt en allerlei gunstige stoffen voor de huid produceert. Het huidafval wordt door de micro-organismen omgezet naar bijvoorbeeld zuren en antimicrobiële peptiden (AMP’s). Deze AMP’s maken onderdeel uit van de verdediging van de huid. Dat luistert nauw. Lavienja: “Wanneer de voeding voor de micro-organismen verandert, dan verandert ook de genexpressie van de micro-organismen waardoor deze andere ‘producten’ gaat vormen. Dit verstoort de delicate balans tussen het microbioom en de huid en daarmee het verdedigingsmechanisme van de huid. Als gevolg van een verstoring kan een bepaald soort micro-organisme dominant worden, waardoor de andere micro-organismen worden onderdrukt. Een verstoring van de huidbarrière kan ongewenste toxinen, chemicaliën en vreemde organismen binnenlaten terwijl waterverlies optreedt. Dit is schadelijk voor de huid. Het ontstaan van huidproblemen zoals rosacea en dermatitis blijkt geassocieerd te zijn met veranderingen in het huidmicrobioom. Bij bepaalde huidziekten is aantoonbaar het huidmicrobioom verstoord. Daardoor is de huid vatbaarder voor ontstekingen.”
Diversiteit
De diversiteit van het huidmicrobioom verschilt per mens en per lichaamszone. De samenstelling van het huidmicrobioom hangt af van verschillende factoren zoals de zuurgraad, vochtigheid en het zout- en vetgehalte van de huid. Ook tussen het huidmicrobioom van mannen en vrouwen zitten grote verschillen. Verder spelen iemands genetische achtergrond, leeftijd, leefstijl, leefomgeving en medicijn- en cosmeticagebruik een rol. De variatie aan micro-organismen tussen de verschillende lichaamsdelen heeft te maken met de hoeveelheid water en nutriënten die beschikbaar zijn. Lavienja Schreurs: “Specifieke bacteriën worden geassocieerd met een vochtige, droge of olierijke micro-omgeving. Bijvoorbeeld in sommige regio’s van de huid die gedeeltelijk zijn afgesloten, zoals de lies, oksel, binnenkant knieholte en elleboog, en de tussen de tenen, is de temperatuur en vochtigheid hoger. Hierdoor wordt de groei van micro-organismen bevorderd die goed gedijen in vochtige omstandigheden, zoals de Corynebacteriaceae en Staphylococcaceae. De dichtheid van de talgklieren is een andere factor die de huidmicrobiota beïnvloedt. Bijvoorbeeld in regio’s waar een hoge dichtheid aan talgklieren is, zoals het gezicht, de borst en rug, wordt de groei van lipofiele micro-organismen zoals Propionibacterium acnes bevorderd.”
Biofilm
De micro-organismen die op de huid leven bouwen samen een biofilm op die noodzakelijk is voor hun overleving. In deze biofilm, die als een laag op de huid ligt, zitten vocht en voedingsstoffen die de micro-organismen nodig hebben om zelf te kunnen overleven. Tegelijk vormt deze biofilm een giftige barrière die schadelijke indringers moet tegenhouden. Lavienja Schreurs: “Binnen deze biofilm ‘communiceren’ de micro-organismen met elkaar over beschikbare voeding, het toelaten van nieuwe micro-organismen en of er nieuwe micro-organismen geboren kunnen worden. Deze communicatie wordt Qouram Sensing genoemd. Over de jaren heen worden namelijk, door veranderingen in de omgeving en ook in leeftijd, nieuwe micro-organismen toegelaten tot de gemeenschap. Zo verandert de samenstelling van het huidmicrobioom door veranderingen in de omgeving.” Inzichten in de aard en functie van het microbioom kunnen leiden tot een andere aanpak van bepaalde huidaandoeningen. Bij veel huidproblemen worden alleen de symptomen bestreden in plaats van naar het microbioom te kijken. Lavienja Schreurs: “Wanneer bij een huidaandoening sprake is van een disbalans in het microbioom, is het van belang de normale bacteriepopulatie te herstellen zonder gebruik te maken van breedspectrum-antibiotica die ook de nuttige bacteriën vernietigen. Dit kan door het selectief doden van schadelijke pathogenen met smalspectrum anti-microbiële therapie, maar ook door het stimuleren van commensele en gunstige bacteriesoorten met prebiotica.”
Cosmetica
Hetzelfde geldt voor cosmetica. Sommige werkstoffen in cosmetica hebben een ongunstige invloed op het huidmicrobioom, zoals conserveermiddelen en bepaalde wasactieve stoffen. Lavienja Schreurs: “Wat we nu wel al weten is dat zeep, reinigingsproducten en hygiëneproducten allemaal de variatie in het huidmicrobioom verminderen. Steeds meer huidreacties, irritaties en allergieën worden geregistreerd door antibacteriële ingrediënten in cosmeticaproducten. Regelmatig peelen zorgt ervoor dat belangrijke voeding voor micro-organismen verdwijnt. Denk aan dode huidcellen en talg. Ook een dermatologische aanpak van huidproblemen werkt vaak tegen het huidmicrobioom. Bijvoorbeeld in het geval van acne kan reiniging met alcohol en het gebruik van bijvoorbeeld vitamine A-zuur op lange termijn schade aan de huid aanbrengen door verstoring van de huidbarrière en reductie in de variatie aan micro-organismen.”
Pre- en probiotica
Om het huidmicrobioom te ondersteunen in plaats van aan te tasten, voegen sommige cosmeticaproducenten - net als bij voeding - pre- en probiotica toe aan hun producten. Deze moeten het huidmicrobioom helpen versterken. Prebiotica zijn stoffen die moeilijk zijn te verteren (vezels) en daardoor een positief effect hebben op de samenstelling van het microbioom. Probiotica zijn levende bacteriën die het huidmicrobioom gunstig moeten beïnvloeden. Heeft dat in cosmetica ook daadwerkelijk positief effect op het huidmicrobioom? Lavienja Schreurs: “Ik ben sceptisch over probiotica. Probleem is dat het huidmicrobioom een gesloten ecosysteem is dat maar weinig bacteriën toelaat tot zijn gemeenschap. Bovendien heeft iedereen een eigen, individueel huidmicrobioom en verschilt dit ook nog eens per lichaamslocatie. Dus wat is goed voor wie? Veel cosmeticaproducten bevatten probiotica zoals lactobacillen. Maar deze bacteriën komen vooral bij kinderen veel voor en bijna niet op de volwassen huid. De uitdaging ligt mijns inziens eerder in het ontwikkelen van cosmeticaproducten die mild zijn voor het huidmicrobioom en toch houdbaar zijn in verband met de consumentenveiligheid. Daarmee zou je echt een slag kunnen slaan in het verkrijgen van een gezonde huid die in balans is met het microbioom.” Prebiotica toevoegen aan cosmetica kan zeker nuttig zijn, stelt Lavienja Schreurs. “Prebiotica bevordert en ondersteunt de groei van bepaalde micro-organismen. Voorbeelden van prebiotica zijn ingrediënten zoals inuline en alpha-glucan-oligosaccharide. Zeker de oudere huid kan extra voedingsbronnen gebruiken, aangezien de vernieuwing van huidcellen en de vorming van huideigen vetten en talg drastisch vermindert met leeftijd. Als micro-organismen in moeilijke omstandigheden verkeren, dan sterven ze. Echter indien ze voeding tot hun beschikking krijgen, dan overleven ze en gaan ze verder groeien. Door toevoeging van prebiotica aan cosmeticaproducten wordt alleen de hoeveelheid van micro-organismen op de huid vergroot, niet de type bacterie en de samenstelling ervan. Uiteindelijk is prebiotica een nieuwe manier om cosmetica nog veiliger te maken.”
(Bronnen: Voedingscentrum, Maag Lever Darm Stichting, Microbiome Center NL)
